Ali Budak- Ladino'nun Osmanlı İmparatorluğu'nda doğduğunu ve öncesinde böyle bir dilin olmadığını belirten Karen Gerson Sarhon, 'Bugün dünyanın neresinde bu dili konuşan varsa hepsi Osmanlı kökenlidir. İspanyolca konuşulan ülkelerde Ladino'nun hala konuşulduğunu düşünmek biraz saflık olur. Türkiye'de (ve dünyada) yaptığım araştırmalara göre bu dili ana dili gibi konuşanlar en geç 1945 yılı civarı doğdu. Sonraki kuşak evindeki dillerden biri olarak öğrendi. 1965'lerden sonra doğanlar ise hiç konuşamaz oldu' dedi.

'Bugün dünyanın neresinde bu dili konuşan varsa hepsi Osmanlı kökenlidir' diyen Karen Gerson Sarhon ile Ladino'nun dünyada, Türkiye'de ve İzmir'de konuşulup konuşulmadığını, gençlerin dile olan ilgisini, Ladino'nun gelecek kuşaklara da taşınması için yapılması gerekenleri ve Türkiye devletinin Ladino için bir çalışma yapıp yapmadığını konuştuk.

UNESCO tarafından yok olma tehlikesindeki diller arasında gösterilen Ladino yani Yahudi İspanyolcası'nı (Judeo-Espanyol) dünyada, Türkiye genelinde ve İzmir özelinde az sayıda insan konuşabiliyor. Bu dilin son temsilcilerinden olan Karen Gerson Sarhon ise olabildiğince çok eseri yazıya dökerek sonraki nesillere aktarmaya çalışıyor. 59 yaşında ve beş dil bilen bir dünya insanı olan Sarhon, 2003 yılında İngilizce öğretmenliğinden emekli olduktan sonra Sefarad Kültürü Araştırma Merkezi'ni açtı. Aynı zamanda müzikle de ilgilenenen Sarhon, Türkiye'nin ilk Sefarad müzik grubu 'Los Pasharos Sefaradis'in de kurucularından. Sargon, müzik çalışmalarına ek olarak ise kaybolmakta olan Ladino dilinde yayımlanan El Amaneser gazetesinin yayın yönetmenliğini yapıyor.



Osmanlı İmparatorluğu'nda doğdu


500 yıl önce İspanya'dan kaçan Sefarad Yahudilerinin lisanı olan Ladino hakkında bilgi verebilir misiniz? Hangi dil ailesine sahip? Başka dillerle olan etkileşimi Ladino'yu nasıl etkiledi?

Ladino ya da daha doğru adıyla Judeo-Espanyol, ya da Türkçe adıyla Yahudice 15'inci yüzyıl İspanyolcası. O zamanlar bugünkü gibi standard bir İspanyolca yerine birçok küçük krallıktan oluşan İber yarımadasında konuşulan bir çok farklı dil ve lehçe vardı. Bunların en popüleri Kastilya Krallığı'nda konuşulan Kastilyano idi. Osmanlı İmparatorluğu'na gelindiğinde ise İber yarımadasının bütün dil ve lehçeleri karıştı. Temeli Kastilyano olan ve bugün Judeo-Espanyol adını verdiğimiz dil doğdu. Yani bu dil Osmanlı İmparatorluğu'nda doğdu. Daha önce böyle bir dil yoktu. İspanyadayken Yahudiler yaşadıkları yörenin dilini/lehçesini konuşuyorlardı ama o zamanlar bile dini terimler çoğunlukla İbranice idi. İşte Ladino ya da Judeo-Espanyol İspanyolcanın bir varyasyonu. Zaman içerisinde Osmanlı İmparatorluğu'ndaki yaşamında çevresindeki dillerden de çokça etkilenerek (doğal olarak) kendi yolunda gelişti ve bana göre de zenginleşti.


'1965 sonra doğanlar Ladino konuşamaz oldular'


Avrupa, Ortadoğu, Afrika ve Latin Amerika'da hala daha Ladino'nun az da olsa konuşulduğu biliniyor. Ladino, özellikle Türkiye geneli ve İzmir özelinde kaç kişi tarafından konuşuluyor? Dünya'da ve Türkiye'de bu konu hakkında bir çalışmanız oldu mu?

Bugün dünyanın neresinde bu dili konuşan varsa hepsi Osmanlı kökenli. İspanyolca konuşulan ülkelerde Ladino'nun hala konuşulduğunu düşünmek biraz saflık olur. İspanyolca bilen herkes Ladino'yu anlar ama eğer ebeveynlerinden veya büyükannelerinden duymuşlarsa anlarlar. Ancak Ladino konuşan Latin Amerikalı pek görmedim. Ortadoğu'da tabii ki konuşan vardır. Sonuçta onlar da Osmanlı veraseti. Ladino eskiden Avrupa'da ve Balkanlar'da da çokça konuşulurdu ama İkinci Dünya Savaşı'nda Balkan cemaatleri neredeyse yok olduğu için bugün pek konuşan kalmadı oralarda da. İzmir'de eskiden hatırı sayılır bir cemaat vardı ama göçlerle ve artan işsizlikle bugün çok çok küçük bir cemaat kaldı. Türkiye'de (ve dünyada) yaptığım araştırmalara göre bu dili ana dili gibi konuşanlar en geç 1945 yılı civarı doğdular. Sonraki kuşak evindeki dillerden biri olarak öğrendi. 1965'lerden sonra doğanlar ise konuşamaz oldular.

Ladino dilini yaşatmak için Türkiye'nin ilk Sefarad müzik grubu 'Los Pasharos Sefaradis'i kurdunuz.  Müzik çalışmalarına ek olarak da Ladino dilinde yayımlanan El Amaneser gazetesinin yayın yönetmenliğini yapıyorsunuz. Bu konuda yaptığınız diğer ulusal ve uluslararası çalışmalar hakkında da bilgi verebilir misiniz?

Los Pasharos Sefaradis 40 yıldır Sefarad müziğini araştırmakta ve onu unutan cemaatimize ve diğer herkese tanıtmakta. El Amaneser bugün dünyada yayınlanan tek ve tamamı Ladino dilinde olan (32 sayfalık) gazetedir. 'Ladino Database' adını verdiğimiz projede ana dili Ladino olan 82 kişiyle (ki bunların 12'si İzmir'den) mülakat yapıldı ve şimdi elimizde 80 saatlik konuşulmuş bir Ladino arşivi var. Geçtiğimiz yıl YouTube'da Ladino derslerine başladık. Şalom gazetesinin YouTube kanalında bu dersleri görebilirsiniz. Bu sene de devamını getireceğiz. Judeo-Espanyol -Türkçe sözlük, deyimler ve atasözleri kitapları, fıkra kitapları, dünyanın tek bu dilde yayınlanan karikatür kitabı, 1930'larda gazetelerde tefrika halinde basılan küçük aşk romanlarının yeniden basılması vs vs gibi çok sayıda çalışmamız var. Önümüzdeki dönemlerde bunları da hayata geçireceğiz.


Sayı veremiyorum


Bu dili konuşanlar zamanla Osmanlı ve Türkiye'den göç etmiş insanlarca dünyanın her yerine taşındığını ve UNESCO verilerine göre de dili bilenlerin sayısı 10 binden az olduğunu söylemiştiniz. İsrail'den sonra Ladino'yu konuşan en büyük topluluk ise Türkiye'de. Türkiye genelinde Ladino konuşuluyor mu?

Ben hiç rakam telaffuz etmedim. Bu işle ilgili olanlar dünyada Ladino konuşan ya da bilen 200 bin kişiden bahsediyorlar. Yahudiler İstanbul'da çoğunluk, İzmir'de küçük bir topluluk olarak yaşıyorlar. Bazı başka şehirlerde ise çok çok az sayıda var. Daha önce dediğim gibi 65 yaş ve üzeri konuşur. Türkiye genelinde ne kadar konuşulduğu konusunda ise sayı veremem. Sefarad Yahdilerinin yaşadığı şehirlerden biri de İzmir'dir. Daha önce verdiğim bilgilerde de olduğu gibi İzmirde eskiden hatırı sayılır bir cemaat vardı ama göçlerle ve artan işsizlikle bugün çok çok küçük bir cemaat kaldı.


526 yıllık hayatın sonu


Dil canlı bir yapıya sahip olduğu için kounşulmadıkça yok olur. Dünya genelinde yok olan dillerde sürecin böyle ilerlediğini biliyoruz. Ladino'nun artık ailelerde kullanılmaması da yok olmasına ortam hazırlıyor mu? Bu noktada çözüm olarak neler yapılabilir?

Hiçbir şey yapılamaz. Artık ailelerde bu dil konuşulmuyor. 1945'lerde doğan son anadili Ladino olanlar da öldüğünde dünyada bu dili anadili gibi konuşan kalmayacak demektir. Bugün Ladino konuşan herkes başka diller de konuşuyor. Ladino ne yazık ki 526 senedir süren hayatının sonuna gelmiş bulunuyor.

İspanyol Kraliyet Akademisi geçtiğimiz günlerde Ladino dili için yeni bir fakülte açma kararı aldı. Ladino'nun kendine ait bir fakültesinin olması hakkında neler söyleyeceksiniz?

Bu tabii ki güzel bir inisiyatif. Gelecek kuşakları mümkün olduğu kadar çok malzeme bırakabilmek için iyi bir fırsat olacak.

İspanya'dan sonra Türkiye'de de Ladino dili için fakülte açılma çalışmanız var mı? Ya da bu dilin kaybolması için Türkiye'nin bir desteği ya da çalışması söz konusu mu?

Türkiye'de çok lazım olmasına rağmen politik sebeplerden dolayı 'Jewish Studies' gibi bir bölüm açılamıyor. Halbuki Yahudi hayatı hem Osmanlı hem de Türk devletlerinde önemli bir yer tutmuştur. Dolayısıyla akademik olarak böyle birşey olmadığı gibi şimdiye kadar finansal bir destek de görmedik.

Türkiye genelinde ve İzmir özelinde Ladino'nun kullanımını yaygınlaştırmak ya da yok olmasını sağlamak adına çalışmalarınız var mı? Bu dili genç nesle öğretmek için projeleriniz nelerdir?

Yayınladığımız onlarca kitap, sözlük, gazete vs dışında müzikler, yemek videoları ve YouTube'daki Ladino dersleri. Ama genç nesillerin bu dili öğrenmeye ne kadar vakti var, bu da önemli bir soru tabii.
 

Karen Gerson Sarhon'un 59 yaşında olduğunu, beş dil bildiğini ve 2003 yılında da İngilizce öğretmenliğinden emekli olduğunu biliyoruz. Öncelikle Karen Gerson Serhon'un çocukluğunu, gençliğini ve Ladino ile karşılaşmasını ve sonraki süreçleri hakkında bilgi alabilir miyiz?

Tabii ki. 1958 İstanbul doğumluyum. Annemle babam beni geç yaşta doğurmuşlar çünkü evlendiklerinde çocuk istemiyorlarmış. Ben doğduğumda da o zamanın en önemli lisanı olan Fransızca konuşmuşlar benimle hep taaa ki 5 yaşında ilkokula başlayana kadar. Annem, rahmetli, hep şöyle derdi: Bir küçük Fransız kız gibi konuşurdun. Sonra hayatıma Türkçe girdi. Okulda kimseyi anlayamayınca öğretmenlerim evde de Türkçe konuşulması gerektiğini anlatmış annemlere ve böylece Türkçe'yi öğrenmiş oldum. Hatta o kadar ki benimle Fransızca konuşulduğunda Türkçe cevap verir oldum. Bir tepki herhalde. Babam 3'üncü sınıftayken bir öğretmen tutup, Fransızca okuma yazma öğretti. Ondan sonra da bildiklerim geri geldi. Ben ilkokul 4 ya da 5'inci sınıftayken annemlerin İspanyol arkadaşları oldu. Böylece evimizde yoğun olarak İspanyolca da konuşulmaya başlandı. Öyle olunca annemle babam da aralarında ve aile büyükleriyle ağırlıklı olarak Ladino konuşmaya başladılar. Böylece evimizde 3-4 dil konuşulmaya başlandı. İlkokulu bitirdikten sonra önce İngiliz okuluna (bugünkü Beyoğlu Anadolu Lisesi, eskiden English High School for Girls) daha sonra da Amerikan Robert Koleji'nde okudum. Bütün eğitimim ingilizce oldu. Üniversite eğitimimi de zaten Boğaziçi Üniversitesi'nde tamamladım. İngilizce öğretmeni olarak mezun oldum ve aynı üniversitede çalışmaya başladım. 2003 yılının Ekim ayında da emekli olup Sefarad Kültürü Araştırma Merkezini Türk Musevi Cemaati'nin isteği üzerine kurdum. Merkezimiz bugün dünyada Sefarad kültürü ile uğraşan kurumlar arasında son derece prestijli bir yere sahiptir.
 
Yahudi İspanyolcası olarak da bilinen Ladino, İspanya'daki Yahudilerin sözlü ve yazılı Hispanik dilidir. 1492 yılında İspanya'dan sürüldükten sonra, Ladino Yahudilere özgü bir dil haline geldi, o zamana kadar sadece bulundukları ilin diliydi. Aynı zamanda Judezmo, Dzhudezmo veya Spaniolit olarak da bilinir. Yahudiler, İspanya ve Portekiz'den sürüldüklerinde, dilin gelişimi kesintiye uğrasa da göçtükleri topluluklarda ve ülkelerde bu dili konuşmaya devam etmişlerdir. Bu nedenle Ladino 14. ve 15. yüzyıl İspanyolcasının dil bilgisini ve kelimelerini yansıtmaktadır. Göçmenler, İspanya'dan uzaklaştıkça dildeki gelişmelerle bağları daha fazla kopmuş ve Ladino yaygın olarak konuşulan Kastilyan İspanyolcasından daha çok uzaklaşmıştır.

Amsterdam, İngiltere ve İtalya'da 'Ladino' konuşmaya devam eden Yahudiler İspanya ile sürekli temas halinde olduklarından temelde zamanın Kastilyan İspanyolcasını konuşmaya devam etmişlerdir. Ancak, Osmanlı İmparatorluğundaki Seferad topluluklarında, dil İspanyolcanın eski biçimini korumanın yanı sıra İbranice'den, Arapça'dan, Yunanca'dan, Türkçe'den ve hatta Fransızca'dan çok sayıda kelime almıştır. Yine de iyi derece Ladino bilen birisi bugün hala modern İspanyolca'yı özellikle Latin Amerika'da konuşulanı anlayabilir. Ladino çeşitlilik konusunda Yiddish'e yaklaşamasa bile, yine de konuşanların kaynaklarının farklılığına bağlı olarak iki farklı diyalekti bulunmaktaydı. 'Oryantal' Ladino Türkiye ve Rodos'ta konuşulurdu ve Kastilyan İspanyolcası'nı yansıtırdı. Diğer yandan Batı Ladinosu Yunanistan, Makedonya, Bosna, Sırbistan ve Romanya'da konuşulur ve kuzey İspanyolcası'nın ve Portekizce'nin karakteristiklerini korurdu. Ladino kelime hazinesinde, günümüz İspanyolcası'ndan silinmiş yüzlerce arkaik İspanyolca kelime bulunur ve aynı zamanda Ladino konuşan Yahudilerin yerleştiği çeşitli yerlerde konuşulan farklı dillerden de çok sayıda kelime İspanyolca kelimelerin yerine geçmiştir. Bazı terimlerse, ticari veya kültürel ilişkilerle bir topluluktan diğerine aktarılmışsa da diğerleri belirli topluluklara özgü kalmaya devam etmiştir. Bu yabancı kelimeler genel olarak, İbranice, Arapça, Türkçe, Yunanca, Fransızca ve az da olsa Portekizce ve İtalyanca'dan alınmıştır. İsrail'de konuşulan Ladino'da bazı kelimeler Yiddiş'ten alıntıdır. Ladino, tarihi boyunca çok uzun bir süre İbrani alfabesinin Raşi ve Soletreo biçimlerinde yazılmıştır. Ladino, 20. yüzyılın başlarında Latin alfabesiyle yazılmaya başlanmıştır.

Ladino, çeşitli dönemlerde, Kuzey Afrika'da, Mısır'da, Yunanistan'da, Türkiye'de, Yugoslavya'da, Bulgaristan'da, Romanya'da, Fransa'da, İsrail'de ve daha az da olsa Birleşik Devletler'de (en çok Seattle, Los Angeles, New York ve Güney Florida'da) ve Latin Amerika'da konuşulmuştur. Bu yüzyılın başlarında, ülkelerin resmi dillerinde zorunlu eğitimin başlamasıyla, Ladino dağılmaya başladı. Balkanlardan İsrail'e göç de Doğu Avrupa ve Türkiye'de Ladino'nun düşüşünü hızlandırdı. Naziler, birinci dilleri Ladino olan Yahudi topluluklarının büyük bir kısmını yok etti. Yahudi Soykırımından kurtulan Ladino konuşan nüfus, Latin Amerika'ya göç edip normal İspanyolca'yı kolaylıkla öğrenirken, diğerleri de gittikleri ülkenin dilini öğrendi. Bugün İsrail, dili hala anlayan ve konuşan yaklaşık 200 bin kişiyle en fazla Ladino konuşan nüfusa sahip ülkedir, ancak onlar bile çok sınırlı ve temel bir Ladino bilgisine sahiptir.