Gök atlası

Atlas, Türk Dil Kurumu tarafından iki ayrı tanımla veriliyor. İlki coğrafya ile ilgili ve "Dünyanın, bir ülkenin, bir bölgenin fiziksel ve siyasal coğrafyası ile ekonomi, tarih vb. konularda toplu bilgi vermek için bir araya getirilmiş coğrafya haritaları derlemesi" olarak tanımlanıyor. İkinci anlamı ise, "Bir konuyu açıklamak için hazırlanmış resim veya levhalardan oluşmuş kitap" biçiminde tanımlanıyor.

Gök atlası da bu tanımlardan ikincisine daha çok uyan ve temel olarak gökyüzünü tanımak ve gökyüzünde belirli bir zamanda nelerin görülebildiğini belirleyebilmek için kullanılan, özellikle de gözle bakıldığında gökyüzünü daha iyi tanıyabilmek için hazırlanmış görsel bir bilgi levhasıdır. Genellikle kartondan yapılır ve iki parça olarak kullanılır. Birinci parça, yeryüzünde belirli bir yerde, tüm yıl boyunca görülebilen gökyüzünü, özellikle takımyıldızları da işaretleyerek hazırlanmıştır. İkinci parça ise tüm yıldızları içeren ilk parçanın üzerine konur ve böylece yalnızca belirli zamanda görülebilen yıldızları gösterecek, diğerlerini örtecek biçimde üretilmiş saydam bir malzemeden üretilir.

Temel olarak gök atlası, yeryüzünde belirli bir yerde bulunan bir gözlemci için, yılın belirli bir gününde ve belirli bir saatinde, o gözlemcinin ufku üzerinde kalan gökyüzünün belirlenmesi için kullanılır. Gök atlasını kullanarak istenen zamanı ayarladığınız zaman, o zamanda gökyüzünde gördüklerinizi atlasta görülen gökyüzü ile karşılaştırarak gökyüzünü daha iyi tanıyabilirsiniz.

Gök atlasının temel amaçları şunlardır:

Gece gökyüzünü daha iy tanımaya yardımcı olmak,

Gök küresi ile ilgili tanımlamaları öğrenmek,

Yıldızların gece boyunca hareketlerini anlamak,

Belirli bir tarihte hangi takımyıldızların görülebildiğini belirlemek,

Kutup yıldızına yakın yıldızların hareketlerini anlayabilmek,

Yılın belirli zamanlarında aydınlık saatleri belirleyebilmek.

Çağımızda akıllı cep telefonlarının çoğuna yüklenebilen yıldız haritası yazılımlarıyla gökyüzünü tanımak artık oldukça kolaylaşmış durumdadır. Bu yazılımlar, telefonlarda bulunan konum ve zaman belirleyici (GPS) ile yön ve yerçekim algılayıcılarını kullanarak, kullanan kişinin telefonunu gökyüzüne kaldırmasıyla o anki gökyüzü ile ilgili anlık bilgi verebilmektedir. O sırada gözle görülebilen ya da teleskopla görülebilecek parlaklıkta olan gezegenlerin ve Güneş Sistemi cisimlerinin yeri bu yazılımlarla öğrenilebilmektedir. Yine de bu programları kullanabilecek özellikte telefona sahip olmayan, ya da kullanmak istemeyenler gök atlası kullanabilirler. Gök atlaslarında gezegenler ve Güneş, yıldızlara göre hareketli cisimler oldukları için işaretlenmezler. Yine de bulundukları bölgeyi kabaca belirlemek mümkündür. Gök atlası ile görülen gökyüzü karşılaştırılarak gezegenlerin bazılarını belirleyebilirsiniz.

Geçenlerde, 4 Aralık günü, her yıl olduğu gibi ölüm yıldönümünde andığımız Ege Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü ve Gözlemevi'nin kurucusu Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak'ın pek çok eserinden biri de, gök atlasıdır. Onun hazırlamış olduğu gök atlası, genel olarak ülkemizin her yerinde kullanılabilmekteydi. Bu gök atlası, pek çok öğrenci için gözlemsel uygulamalarda yol gösterici olmasının yanında, aslında gökbilime ilgi duyan pek çok kişinin de gökyüzünü daha iyi tanımasını sağlamıştır. Uzun yıllar sonunda baskıları tükenince bu gök atlası güncellenmiş ve görsel olarak çok daha iyi bir yapıda kullanıma sunulmuştur. Şu anda bu yeni baskısı da tükenmiştir. Yine de gök atlası edinmek isteyenlere buradan bunu nasıl yapacakları ile ilgili bir yol göstereceğim.

Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak'ın eseri olan gök atlasını şu an edinemeseniz de, kendiniz bir gök atlası yapabilirsiniz. İnternetten bilgisayarınıza indirip uygun bir yazıcıda bastırarak kullanabileceğiniz çeşitli gök atlası modelleri var. Neredeyse tamamı İngilizce olan bu gök atlaslarına en iyi Türkçe alternatif, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Amatör Astronomi Topluluğu tarafından hazırlanan gök atlasıdır. Bu atlası az bir çaba ve maliyetle kendiniz oluşturup kullanabilirsiniz. Bu resimde görülen iki parçanın yüksek çözünürlüklü kopyalarını <http://www.gokyuzu.org/images/icerik/gokatlasi.zip> adresinden edinebilirsiniz. Kısa bilgi ve anlatım için de <http://www.gokyuzu.org/index.php?option=com_content&view=article&id=548:gokatlasi> adresine bakabilirsiniz.

Bu iki parçadan beyaz olanının çemberinin en dışında saat ölçeği bulunuyor. Onun hemen içinde de tarih çemberi yer alıyor. Tüm çembere baktığınızda, yıl boyunca ülkemizden görülebilen takımyıldızların Türkçe adlarının, biçimlerinin yanına mavi renkte yazılmış olduğunu görebilirsiniz. Ayrıca çok bilinen parlak yıldızların adları da kırmızı renkle hemen yanlarına yazılmıştır. Yeşil renkli adlar, iyi bilinen bulutsu ve gökadaların yerini gösteriyor. Tam ortada görülen kırmızı artı işareti, Dünya'nın dönme ekseninin gökyüzünü deldiği noktadır bu nokta aynı zamanda Küçük Ayı takımyıldızının en ucundaki yıldıza en yakın noktadır. Bu nedenle bu yıldızı kutup yıldızı olarak adlandırıyoruz. Alanda görülen biri gri diğeri kırmızı, kesişen iki çember var. Gri olan Gök Ekvatoru (resimde Celestial Equator yazılı). Bu çember, Dünya'nın ekvatorunun gök küresi üzerindeki izdüşümüdür. Kırmızı olan ekliptik olarak tanımlanmış. Buna Türkçe olarak tutulum adını veriyoruz. Bu çember de Dünya'nın yörüngesinin gök küresi üzerindeki izdüşümüdür. Güneş Sistemi içinde yer alan gezegenlerin hemen hemen tümü birbirine çok yakın düzlemlerde dolanır ve bu yörüngeler tutuluma yakındır. Bu nedenle Güneş'i ve gezegenleri bu tutulum çemberine yakın yerlerde görebiliriz.

Resimde sağda görülen ve koyu lacivert bir alana sahip parçayı saydam bir plastik üzerine bastırabilirsiniz. Baskı işleri yapan yerlerde bu tür saydam malzemeler asetat olarak biliniyor. Saydam elips, belirli bir zamanda gökyüzünün görebildiğimiz kısmına karşılık gelir. Bu parçanın en dış çemberinde yine saatler yazılıdır. Bu iki parçanın her ikisinde de ortasında bulunan artı işaretlerini hizalayarak üst üste getirdiğinizde, üstteki parça alttakinin üzerinde çevrilebilir. Alttaki tarih ile üstteki saat çakıştırılarak istenen gün ve saatteki gökyüzü görüntüsünü elde edebilirsiniz. Yaz saati uygulamasının olduğu yaz aylarında, ilgili saatlere 1 saat ekleyerek kullanmalısınız. Bu biçimde oluşturacağınız gök atlası ile herhangi bir zamanda gökyüzünü daha iyi tanıyabilirsiniz.