İki yılda bir yapılmakta olan Ulusal Astronomi Kongresi, bu yıl Erzurum, Atatürk Üniversitesi'nde 5-9 Eylül tarihleri arasında yapılıyor. Atatürk Üniversitesi aynı zamanda Türkiye'nin en büyük teleskobunun kurulacağı projeye ev sahipliği de yapıyor. Bu yazımızda, bilgilerini, bu proje için kurulan ATASAM adlı merkezin müdürü ve projenin yürütücüsü olan Doç. Dr. Cahit Yeşilyaprak'tan aldığımız DAG Projesinden sözedeceğiz.
Türkiye'nin astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri alanlarındaki en büyük projesi ve yatırımı olan "Doğu Anadolu Gözlemevi" (DAG) Projesi, 2012 yılında Kalkınma Bakanlığı'nın ve Atatürk Üniversitesi'nin desteğiyle başlamış, 2015 sonu itibariyle yaklaşık 76 milyon TL toplam bütçesiyle Erzurum'da Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü bünyesinde kurulan Astrofizik Uygulama ve Araştırma Merkezi (ATASAM) Müdürlüğü tarafından başarıyla yürütülmektedir.
DAG Projesi ile kurulmakta olan uluslararası düzeydeki teknolojiye sahip gözlemevi ile ulusal ve uluslararası çapta astronomi, astrofizik ve uzay konularında güncel bilimsel çalışmalar rahatlıkla yürütülebilecek, uzay çalışmalarında uluslararası birçok projeyle de işbirliği sağlanabilecektir. DAG Projesi ile 4 m ayna çapı ile Türkiye'nin en büyük teleskobuna sahip olacağız. Bu teleskop hem görsel hem de ilk kez kırmızı ötesi bölgede gözlem yapabilecek. Bulunduğu enlem ve boylam açısından da Dünya üzerinde önemli bir yerde bulunacak bu teleskop "ilk ışığını" 2019 yılı sonunda alacak. DAG Projesi'nin diğer bir aşaması 2021 yılında faaliyete geçecek olan "Ayna Kaplama Sistemi" olacak. Bu sistem hem yurt içi hem de yurt dışından taleplere yanıt verebilecek ve Avrupa'daki en büyük ayna ve uydu ekipmanları kaplama ünitelerinden biri olacak.
DAG'ın kurulması için Universiade 2011 kış spor oyunlarının yapıldığı yer olan Erzurum'un Konaklı bölgesindeki 3.170 m rakım, 2500 dönüm arazi Karakaya Tepeleri'nin zirvelerinde gözlemevi yerleşkesi olarak tahsis edilmiştir. Bu yerleşkenin korunması amacıyla da özellikle ışık, ısı, duman, elektromanyetik ve yapılaşma kirliliği ile toz üreten maden ve taş ocaklarından uzak tutulması çalışmaları bölgesel olarak başlatılmıştır. Benzer gözlemevi yerleşkeleri arasında da Dünya'nın 3. en yüksek rakımlı gözlemevi yerleşkesi olan Konaklı - Karakaya Tepeleri, 2013 - 2015 yıllarında yürütülen çalışmalarla da, zemin-yol ıslahı, jeolojik ve sismik etüdler, elektrik, fiber internet, su, teleferik, kar araçları gibi yerleşkenin sağlam ve kalıcı olacak altyapısal ihtiyaçları % 80 oranında tamamlanmıştır.



DAG için Erzurum'un seçilmiş olmasının başlıca nedenleri şöyle sıralanabilir: Özellikle bir gözlemevi kurulması için gereken açık gece sayısının fazlalığı, düşük nem oranı, soğuk ve durağan atmosfer, yüksek rakımlı ve temel altyapısal gereksinimlere sahip yüksek rakımlı zirveler ve ulaşım kolaylığı, tutarlı kar yağışı sezonu ve seviyesi, ışık-ısı-duman-elektromanyetik-yapılaşma kirliliğinden uzak, konumsal olarak gözlemsel bir boşluğun doldurulması gibi bütün coğrafik, atmosferik ve astronomik özelliklere sahip olması, Atatürk Üniversitesi'nin verdiği her türlü destek ve önem, Erzurum Valiliği ve Büyük Şehir Belediyesi ile diğer belediyeler ve yerel kurum-kuruluşların desteğidir.
DAG Projesi kapsamında; 2012 yılından itibaren gerçekleştirilen temel bazı büyük çalışmalar şunlardır:
İdari ve mali yapılanma (merkez, personel, ekipman, bütçe gibi) sayesinde yatırım teşvik programına alınma ve kazanılmış muafiyetler,
Akademik ve bilimsel çalışmalar için lisansüstü programın ve "Astronomi ve Astrofizik" adıyla bir bölümün kurulması,
Gözlemevi yerleşkesi için arazi tahsisi ve altyapının neredeyse tamamının tamamlanması,
DAG teleskobu ve kubbe ihalesi başarıyla gerçekleşmesi ve tasarım-üretim süreçlerinin başlaması,
DAG binası tasarımının ve master planının tamamlanması,
Önümüzdeki yıllarda (2016 – 2019 – 2021) yapılacak çalışmalar ise kalan diğer altyapısal alımların (jeneratörler-trafolar-UPSler) tamamlanması, gözlemevi binası ihalesi ve inşaatı, kubbe kurulumu, teleskop kurulumu-testleri ve ilk ışığının alınması, ayna üretimi ve testleri, odak düzlemi aygıtlarının tasarımı-alımı-üretimi, bilgi-işlem sistemlerinin ihalesi, alımı ve kurulumu, ayna kaplama sisteminin projelendirilmesi, ihalesi, alımı kurulması ve çalıştırılmasıdır.

DAG'ın ulusal ve uluslararası çapta gerek ülkemize gerekse Erzurum ve bölgesine şimdiden görünen katkıları ise şunlardır:
Türkiye'nin en büyük ve ilk kırmızı ötesi teleskobuna ve yine en büyük ayna kaplama ünitesine sahip olması nedeniyle ulusal ve uluslararası düzeyde astronomi ve uzay çalışmalarında söz sahibi olunan önemli bir merkeze sahip olması,
Erzurum'un astronomi ve uzay alanında da gerçekleştireceği akademik ve bilimsel gözlemsel etkinlikler ve kongrelerle bilimsel tanınırlılığının artması ve bunun bölgesel ve ulusal turizme katkısının fazlasıyla olması,
Toplumsal farkındalığı artıracak etkinliklerin (gözlem şenlikleri, kongreler, yaz-kış okulları, gezegenevi kurulumu gibi) yapılması ile özellikle eğitim ve akademik alanda (üniversite lisans ve lisansüstü öğrencileri) çekiciliğin daha da artırılması,
Astronomi, astrofizik ve uzay çalışmalarının yürütüleceği gözlemevi ve yan birimlerininin ihtiyacı olan uygulamalı alanlardan optik, optomekatronik ve elektronik, yazılım ve bilişim, nanoteknoloji ve kaplama gibi yüksek ve ileri teknoloji alanlarının Erzurum'da gelişmesine ve bu lanlarda mükemmeliyet merkezi olunması,
Dünya çapında şimdiden optik ve teknik özellikleriyle ilgiyle ve merakla beklenen DAG'ın kendine tahsis edilmiş yerleşkesinde uzun yıllar aynı kalitede gözlem ve çalışmalar yapabilmesini sağlayacak olan ışık, ısı, duman, elektromanyetik ve yapılaşma kirliliğinden uzak kalması sayesinde, Erzurum'un Kongreler ve Kış Sporları Şehri ünvanına ve tanınırlılığına, özellikle ışık kirliliğinden uzak, açık ve temiz gökyüzüyle "Gözlemevi Şehri" ünvanınında eklenmesi ve bu konuda Dünya'daki sayılı kentlerden birisi olmasıdır.
Bu proje ülkemiz gökbilimi için oldukça önemli bir adım olacaktır.