Amaçları aynı olsa da, pek çok farklı Güneş saati vardır. Çoğunluğu bir düzlem üzerindeyken, bazıları silindirik, bazıları ise küreseldir. Güneş saatlerinde zamanın işaretlendiği çizgi ve biçimler, yazılar çeşit çeşittir. Bunların bazıları yalnızca o anki zamanı değil, mevsimleri, tarihi, Güneş'in konumu, Güneş'in doğma-batma zamanlarını verebilmektedir.
Güneş zamanı
Doğrudan Güneş'in konumundan hesaplanabilir. Dünya'nın çevresi 360° olduğundan ve 1 tam gün de 24 saat olduğundan, çember üzerinde 1 saat 15° açıya karşılık gelir. Dünya kendi ekseni etrafında 15° döndüğünde 1 saat zaman geçmiş olur. Güneş saati üzerinde öğle zamanına karşılık gelen çizgi, Güneş'in gün içinde en yüksek konumuna geldiği zamana karşılık gelir. Bu konum, gözlemcinin tam tepe noktasından ve Dünya'nın ekseninin doğrultusu olan gök kutbu noktasından geçen gökyüzü düzlemi üzerindeki hayalî çembere geldiği zamandır. Öğle çizgisi dikey güneş saatlerinde Kuzey-Güney çizgisi ile çakışan dikey bir çizgidir. Bu zaman tümüyle saatin bulunduğu boylama bağlıdır.
Boylam düzeltmesi
Çoğumuzun bildiği gibi, Dünya'nın yuvarlak olması nedeniyle, bulunduğumuz yerde gökyüzüne baktığımızda gördüğümüz gökyüzü her yerde görülenle aynı değildir. Gördüğümüz gökyüzü parçası bulunduğumuz konuma bağlıdır. Örneğin ülkemizin doğusu ile batısı arasında boylamsal olarak yaklaşık 16° açı farkı vardır ve bu nedenle de 1 saatten fazla bir zaman farkı ortaya çıkmaktadır. Başka bir deyişle, örneğin İzmir'de Güneş doğduğunda, Ağrı'da doğalı 1 saatten çok zaman geçmiş demektir. Ancak biz tüm Türkiye'de aynı saati kullandığımız için İzmir'de de Ağrı'da da kol saatleri aynı zamanı gösterir. Gözlemsel açıdan bu bir sorundur ve gerçek zaman bulunulan yerin boylamına bağlıdır. Bu yüzden de boylam düzeltmesi kullanmak gerekir. Bunun için ya 0° boylamda bulunan başlangıç boylamı olan Greenwich'e göre işlem yapılır, ya da Türkiye'nin saat diliminin saat çizgisi olan karşılaştırma boylamı ile gözlem yeri arasındaki boylam farkından zaman farkı hesaplanır.
Saat zamanı
Kol saatimizde okunan zamanın Güneş saati ile aynı zamanı göstermesi için boylam düzeltmesi yapılır ama ek olarak yaz saati uygulaması sırasında 1 saatlik fark göz önüne alınmalıdır. Bir de Zaman Denklemi olarak tanımlanan ve Güneş'in yıllık hız değişiminden kaynaklanan zaman farkı hesaba katılmalıdır. Bu fark iki nedenle ortaya çıkar: Dünya yörüngesinin basıklığı ve dönme ekseninin eğikliği. Bu fark toplamda + ya da – olarak 16 dakikaya ulaşabilir ve yılda dört kez sıfır olur.
Kısaca özetlersek, Güneş saati öğlen 12 saati gösterdiğinde kol saatinizin göstereceği saati, boylam farkı ve Zaman Denklemi'nden gelen farkı ekleyip ya da çıkararak hesaplamak gerekir. Çünkü Güneş saatleri sabittirler ve yılın farklı günlerinde farklı davranmazlar. Bu düzeltmelerin yapılmasıyla doğru zaman elde edilebilir. Yine de bunu yapmazsanız bile, yaklaşık olarak saati bilebilirsiniz.
Saat çizgileri
Güneş saatleri üzerinde bulunan ver saat başlarını gösteren saat çizgileri bir noktaya yönelir ve kimi saatlerde bu çizgiler bir noktada kesişir. Kutba yönelik saatlerde görülen bu durum, doğrudan Doğu ya da Batıya yönelik saatlerde farklıdır ve çizgiler sonsuzda kesişirler.
Dikaçıklık yayları
Yılın hangi gününde bulunulduğuna bağlı olarak Güneş'in yüksekliği değişir. Bu konuma göre de gölgelerin büyüklüğü değişir. Bu durum, dönencelerin hesaplanmasına yardımcı olur. Ayrıca buna bağlı olarak Güneş yüksekliği de Güneş saati üzerinde gösterilebilir. Güneş'in her gün aynı zamanda fotoğrafı çekilirse, yıl boyunca gökyüzünde nasıl bir yol izlediği görülebilir. Buna Analemma adı veriliyor.
Türkiye'deki Güneş saatleri
Ülkemizde çok sayıda ve çeşitli Güneş saatleri bulunmaktadır. Bunların bazıları epeyce eskidir ancak çok yeni yapılmış olanları da vardır. Ege Üniversitesi Gözlemevi'nde henüz tamamlanmamış bir saat bulunmaktadır. Ankara Üniversitesi Gözlemevi'nde de 2009 yılında yapılmış bir saat vardır. Ankara Üniversitesi kampüsü içine de saati sayısal olarak gölge biçiminde gösterecek modern tasarımlı bir saat kurulmaktadır. Malatya'daki İnönü Üniversitesi Gözlemevi de bir Güneş saati yapma çalışmalarına başlamıştır. Hacattepe Üniversitesi'nde ise Güneş saati parkında birden çok saat bulunmaktadır.
Bunların dışında bazı kamu kurumlarında, müzelerde ve tarihi binalarda, çoğu eski olan farklı biçimde Güneş saatleri vardır.
Avrupa'da da eskiden kalma Güneş saatleri oldukça yaygındır ve genellikle eski binaların ya duvarlarında ya da bahçelerinde bulunmaktadırlar.
Geçmişte, henüz saati gösterecek teknolojik araçlar bulunmuyorken, Dünya'nın Güneş etrafındaki hareketine dayanarak yapılan gözlem ve hesaplamalarla, saati bilebilmek için üretilmiş Güneş saatleri, bugün çoğu zaman dekor ve estetik amaçlı olarak kullanılmaktadır.
Kaynaklar:
