Kültürpark'ın Kuruluşu ve İdealist Bir Aydın: Suad Yurdkoru (1936)

Lütfü Dağtaş-İzmir Uluslararası Fuarı, Cumhuriyet tarihimiz boyunca ekonomik alanda olduğu kadar sosyal yaşantımızda da hep önemli roller üstlenmiş, işlevsel olmuştur. Bu bakımdan içinde bulunduğumuz ayın öneminden hareketle İzmir'i Sevenler Kulübü yazı dizimizi, fuar tarihimizden ayrıntılarla sürdürmek istiyorum. Bu bölümü 'Kültürpark Üçlemesi' adı altında topladım ve üç bölüm halinde ele aldım. Bölüm başlıkları şöyle:
     -Kültürpark'ın Kuruluşu ve İdealist Bir Aydın: Suad Yurdkoru
     -Ada Gazinosu Nasıl Kuruldu?
     -Atlar Heykeli
     Kültürpark'ın Kuruluşu ve İdealist Bir Aydın: Suad Yurdkoru, başlıklı birinci bölümden başlıyorum:
    
Prof. Dr. Afet İnan anlatıyor:
    
Yıl 1922. Kurtuluş Savaşı'ndan hemen sonra babam Aydın'a gitti. Orada bir müddet kaldıktan sonra Bursa'ya tayin edilmişti. İşte şimdi karadan İzmir'i görecektik. Burasını denizden gördüğümüz gibi bulmamıştık. Kordon Boyu arkaları yangın yerleri idi. Babam biz iki kardeşe buraları gezdirmişti. İşte yabancı istilasından kurtulan yurdumuzun durumu bu! diyordu. Gezdirdiği, gösterdiği yerler kül yığını içinde birer harabe idi.
    
İzmir'in kurtuluşunun hemen ardından Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Şubat 1923'te Türk Ulusu'nun önüne yeni bir hedef koyar. Büyük Önder'e göre, 'Siyasi, askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsun, ekonomik zaferle taçlandırılmazsa, kazanılacak başarılar yaşayamaz ve sürekli olamaz.' Bu bağlamda Ata'nın direktifiyle, İzmir'de, Türkiye İktisat Kongresi düzenlenmesi kararı alınır. Kongre ile birlikte ülkenin her köşesinden gelen ziraat, sanayi, tüccar ve esnafın birbirini tanıması, ayrıca ürünlerin bilinmesi açısından sergi açılması kararı alınır. Sergi yeri için İkinci Kordon'da, eski Osmanlı Bankası depoları olan Hamparsomyan'ın mağazaları uygun görülür.
    
İzmir'in işgalden kurtulduğu 9 Eylül 1922 günü başlayan, 16 Eylül günü ancak denetim altına alınabilen yangın (Bu yangının Ermeniler tarafından çıkartıldığı anılarda yer almaktadır); Mustafabey, Pasaport, Alsancak, Kahramanlar ve Basmane semtlerinin büyük bölümünü içeren 250 hektarlık alanın yanıp kül olmasına neden olur. 1930 yılına değin kentin göbeğindeki bu yangın yeri pislik, derbederlik yuvası halindedir. Başta Kemal Atatürk ve İsmet İnönü olmak üzere, Hükümet burası ile ilgilenir. 1930 yılında İzmir Belediye Başkanlığı'na seçilen Behçet Salih (Uz) Bey döneminde bir yandan iktisadi amaçlarla panayırlar düzenlenirken, diğer yandan yangınlık alanının temizlenmesi işine hızla girişilir.
    
Yıl 1933'tür.
    
1933 yılının haziranında İstanbul'dan SSCB'nin Odesea kentine hareket eden Türk Halkevleri sporcularının başında görev alan İzmir Futbol Heyeti Reisi Suad Yurdkoru, fahri yazarı olduğu Yeni Asır gazetesinin 31 Temmuz 1933 günlü sayısına şu satırları yazacaktır (*):
    
15 Temmuz'dan itibaren proğram gereğince Moskova şehrini geziyoruz. Gezintiye evvela çok mühim bir terbiye ve sıhhat müessesesi olan Kültürpark'tan başladık. Bu muazzam parkın içinde çocuklar ve halk için muhtelif terbiye ve spor müesseseleri yapılmış. Parkın kenarından Moskova Nehri geçiyor. Nehrin üzerinde yüzme ve kürek talimleri için hususi yerler var. Buradaki müesseseleri ayrı ayrı yazmak çok uzun olacak. Hatırımda kalanların isimlerini zikredeyim: çocuk bahçeleri, çocuk mektepleri, Çarlık devrinin yıkılışını gösteren pavyon, tiyatrolar, sirkler, Sovyet sanayinin her sene ne kadar geliştiğini gösteren sergiler, paraşüt ile atlamayı talim eden kule, lokantalar...
    
Suad Yurdkoru, bir yıl sonra yapılan 1934 seçimlerinde İzmir Belediye Meclis Üyeliğine seçilir, iki ay sonra da Başkan Behçet Salih (Uz) Bey'in yardımcısı olur. O aralar İzmir yangın yerlerinin kaldırılması için hazırlanmış imar planında Kültürpark'ın olduğu yer 60 bin metrekarelik bir park alanı olarak ayrılmıştır. Başkan Yardımcısı Yurdkoru, 60 bin metrekarelik alanın küçük olduğunu, Moskova'da büyük bir kültürpark gördüğünü Başkan Behçet Salih (Uz) Bey'e aktarır, 'Bir kültürpark kuralım!' önerisinde bulunur. Öneri, Belediye Meclisi'nde kabul edilince imar planında değişiklik yapılır; 60 bin metrekarelik alan 360 bin metrekareye çıkartılır. (**) Peki, bu geniş alanda ne yapılacaktır? Önerinin sahibi Suad Yurdkoru, Moskova Kültürparkı'nda neler bulunduğuna ilişkin olarak 14 Mayıs 1954 günü Belediye Başkanı Behçet Salih Bey'e bir rapor sunar. Suad Yurdkoru, raporunun girişinde Kültürpark kurulması konusundaki amacını şöyle aktarır:
    
(Kültürpark), İzmir halkının hava güneş alma ihtiyacını, sıhhatini, bedii zevkini tatmin ve aynı zamanda inkilap ve kültür bakımından yeni nesle faydalı olacak mahiyette tanzim edilecektir. Park yapılmak üzere tefrik edilen (360.000) metre murabbaında arazinin planı, bu noktai nazara göre aşağıda zikredilen tesisleri ihtiva etmek üzere hazırlanmalıdır.
    
Raporun devamında 'Parka açılan kapılar', 'Parkın ağaçlandırma usulü ve yolları', 'Park dahilinde tesisat', 'Umumi toplantı, eğlence ve spor yerleri', 'İnkilap ve hars tesisleri', 'Arsıulusal İzmir Fuarı Umumi Talimatnamesi', 'Boş yer kiraları', 'Elektrik', 'Telefon', 'Havagazı', 'Su', 'Servisler', 'Genel Hükümler', 'Açılış-kapanış', 'Fuar Kataloğu', 'Madalya ve Takdirname', 'Müracaat', 'Tesellüm Servisi', 'Teşhir Sergisi', 'Kontrol Servisi', 'Enformasyon Servisi', 'Nakil Servisi', 'Giriş Kapısı', 'Eşya Kapısı', 'Gezme', 'Fuara ait her türlü malumat ve tafsilat için bilgiler' alt başlıkları yine Yurdkoru tarafından ayrıntılı biçimde kaleme alınır.
    
Dr. Behçet Salih (Uz) Bey de aynen yardımcısı Suad Yurdkoru gibi düşünmektedir. Uz'a göre, 'Kültürpark bir halk üniversitesi olmalıydı. Halk rahat nefes almalı, çeşitli bitkileri tanımalı, çocuk nasıl büyütülür, insan nasıl sıhhatli gelişir; bu gibi konuları bünyesinde toplamalıydı.'
    
Belediye Başkanı Dr. Behçet Salih (Uz), Kültürpark'ın kurulması Belediye Meclisi tarafından kabul edilince, Ankara'ya, Başbakan İsmet İnönü'nün yanına gider, 'Şehrin güzelleşmesini istiyorsunuz. İşte size güzel bir plan' diyerek çalışmaları masaya serer. Aktardığı bilginin ardından 1935 yılında, 45 günlüğüne Moskova'ya gönderilir. Moskova Belediye Başkanı Bulganin, Uz'un yanına iki mimar verir. İzmir Kültürparkı'nın plan ve projeleri burada çizilir.
    
İzmir Kültürparkı'nın temelinin atıldığı tarih 1 Ocak 1936, saat 15.00'dır.
Uzun yıllar İzmir'in kent kimliğinde olduğu denli, toplumsal, kültürel ve ekonomik yaşamında çok önemli yeri olan Kültürpark böylece kurulmuş olur.

(*) Suad Yurdkoru; bu seyahati ve spor yarışmaları ile ilgili gözlemlerini,  46 gün süren seyahat süresince Yeni Asır gazetesine haber olarak yolladı. Bu seyahat notları gazetenin 30 Temmuz 1933 – 24 Ağustos 1933 tarihli nüshalarında izlenebilir. Hem spor karşılaşmalarını hem gördüğü yerleri ve de vatan hasretini dile getiren bu yazılar çok ilginçtir.

(**) Dr. Behçet Uz, Türkiye İş Bankası yayımı olarak çıkan, 'Atatürk'ün İzmir'i Bir Kentin Yeniden Doğuşu' başlıklı kitabının 57. sayfasında konuyla ilgili olarak şöyle yazıyor: 1933 senesinde Halkevleri sporcuları ile dostluk müsabakaları yapmak üzere Moskova'ya giden Suat (Yurdkoru) Bey, orada gördüğü kültür parklarından bahsetmişti. (...) Fuar alanının da içinde bulunduğu Kültür Park projesinden bahsettiğimde bazıları istihza ile 'külüstür park' diyerek muhalefet gösterdi.