RTT150 Teleskobu
Bu teleskop, şu anda ülkemizde çalışmakta olan en büyük çaplı aynalı teleskoptur. Adı, Rus Türk Teleskobu kısaltmasıyla verilmiştir. TUG'un kuruluşundan hemen önce, bu teleskobun Türkiye'ye kurulması konusunda Rusya ile anlaşmaya varılmıştır. Aslen bu anlaşma, Rusya'nın da dahil olduğu uluslararası bir yüksek enerji astrofizik gözlemevi uydusu ile bağlantılı olarak yapılmıştır. Resmi adı Spektrum-X-Gamma High Energy Astrophysics Satellite collaboration (SRG) olan bir ortaklık çerçevesinde, TÜBİTAK'ın Rusya Fedrasyonu'nun Bilim Akademisi Uzay Araştırma Enstitüsü ile yaptığı protokol ile katıldığımız bu projede, İngiltere, İtalya, Almanya, Danimarka, ABD (NASA), Finlandiya, Macaristan ve İsrail de ortaktır. 1999 yılında gönderilmesi planlanmış ancak bir çok farklı nedenle gönderilmesi ertelenmiştir. 2017'de gönderilmesi planlanmaktadır. Bu uydu gözlemevi, x-ışın ve gama ışınları yayan kaynakları belirleyip gözlemek üzere tasarlanmaktadır. Gönderildiğinde, kara delikler, nötron yıldızları, beyaz cüce yıldızlar, çeşitli yıldızlar ve gökadalarla ilgili gözlemler yapacaktır. Bu proje, ülkemizin bir uydu gözlemevinde ilk ortaklığıdır. Rusya'nın yanında yeraldığımız bu ortaklıkla, yalnızca ülkemize ayrılacak bir kısım gözlem zamanı olacaktır.
RTT150 Teleskobu, bu ortaklık çerçevesinde, bu uydu gözlemevi ile gözlenecek x-ışın kaynaklarının, yeryüzünden gözlenerek optik karşılıklarını bulmak üzere kurulmuştur. Kuruluşu TUG'un açılışından hemen sonra, 1998 yılıdır. Pek çok ayrıntısı olan bu teleskopla ilk ışık 2001 yılının Eylül ayında alınmıştır. Teleskop aslen Tataristan'daki Kazan Üniversitesi'ne aittir. Bu nedenle Rusya Bilim Akademisi Uzay Araştırmaları Enstitüsü'nin yanı sıra Kazan Federal Üniversitesi de ortaklığa dahildir. Teleskop 70'li yıllarda Rusya'nın Leningrad şehrinde (şimdiki St. Petersburg) Leningrad Optik Mekanik Birliği (LOMO) adlı optik fabrikasında üretilen eş iki teleskoptan biridir. İkizi ise Özbekistan'ın, Uluğ Bey Astronomi Enstitüsü'ne ait olan Maydanak Gözlemevi'nde bulunmaktadır.
Teleskop toplamda 37 ton ağırlıktadır. Ana aynası bile 970 kg ağırlığındadır. 24 cm kalınlıkta camdan yapılmıştır. 150 cm ayna çapına sahip olan bu teleskop'la ilgili yapılan prokol ile, 20 yıllık bir süre için TÜBİTAK %40, Kazan Üniversitesi %45 ve Rusya Bilim Akademizi %15 olarak gözlem zamanını paylaşmışlardır. Ülkemize düşen zaman payı %40 olmasına karşın, kimi gözlemsel projeler ortaklarla birlikte yapıldığından, biraz daha gözlem zamanı kazanılabilmiştir. Geçen yıl biten süre, yeni bir protokol ile yenilenmiştir.
Teleskobun kurulduğu yer, Bakırlıtepe'de, yer seçim çalışmalarının yapıldığı noktadır. Bu tepe bina için bir miktar düzleştirilmiştir. Bina termos yapısında çelik konstrüksiyonlu, üç katlı bir binadır. Böyle bir bina yapılmasının ana nedeni, teleskobun birden çok sayıda odağa sahip olmasıdır. Bu odaklar, özellikle ana aynadan yansıtılan ışığı geri yansıtmakta olan 2. aynanın değiştirilmesiyle birbirinden ayrılmaktadır. Burada amaç, gözlenecek gökcismi ya da alanın özelliğine göre aynı teleskopta farklı özellikte görüntüler elde edebilmektir. Binanın en üst katında 10,5 m çapındaki teleskop kubbesi bulunmaktadır. Orta katta ise, teleskobun çatal kollarından birinden aynalar yardımıyla aktarılan ışığın yönlendirileceği bir bölüm bulunmaktadır. Burada ışığın ulaştığı noktaya yerleştirilen algılayıcı optik aletlerle gökcisimlerine ilişkin gözlemler elde edilmektedir. Bu kadar uzatılan ışık yolu, özellikle ışığın dalgaboylarına daha ayrıntılı biçimde ayrılmasını sağlamak amacını taşır. Daha önceki yazılarımızda sözettiğimiz öte gezegen araştırmaları ile ilgili gözlemler, bu bölümde elde edilmiştir. Son aşamada, ışığın önüne yerleştirilen iyot hücresi sayesinde, gelen ışığın dalgaboyu çok daha duyarlı bir biçimde belirlenebilmiştir.
.jpg)
Işık, teleskobun ana aynasının hemen altında bulunan ve Coude Odağı adı verilen bölüme yönlendirilirdiğinde, buraya yerleştirilebilen çeşitli gözlem araçlarıyla gök cisimlerinin gözlemleri kaydedilir. Teleskop ilk kurulduğunda bu odakta gözlem yapılmaya başlanmış, küçük bir CCD kullanılarak gözlemler başlatılmıştır. Daha sonra ABD'de yaptırılan sıvı azot soğutmalı bir CCD gözlem aracı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Sıvı azotla soğutma yapılmasının nedeni, aletin elektroniği tarafından ortam sıcaklığına bağlı olarak üretilen elektronların minimum düzeye indirilmek istenmesidir. Böylelikle elde edilen gözlemsel verinin duyarlılığı oldukça arttırılmaktadır.
Bu CCD ile, başta değişen yıldızlar olmak üzere, gökadalar, yıldız kümeleri ve bulutsuların gözlemleri yapılmış, çok sayıda bilimsel makalede, bu teleskopla yapılan gözlemlerden elde edilen sonuçlar yayınlanmıştır. Bu yayınların çoğu Rus ortaklara ait olsa da, bunun temel nedeni gözlem zamanının onların lehine daha fazla olmasıdır. Ötegezegen araştırmaları gibi, Rus ortakların da katılımıyla yapılan gözlemlerle de yeni gözlem zamanı kazanılmıştır.
Sonraki yazımızda, diğer gözlem aletleri ve kullanımlarını anlatmayı sürdüreceğiz. Özellikle bu anlattığımız CCD'den sonra yaptırılıp halen de oldukça yoğun bir biçimde kullanılmakta olan TFOSC adlı gözlem aleti, ülkemizdeki en gelişmiş gökbilim gözlem aletidir.
