Görkemli mimarisi, uzaktan dantel gibi görünen yer yer kırılmış camlarıyla Tarihi Elektrik Fabrikası, yıllardır ne zaman caddeden görsem bana hayaller kurdurur. İnşa edildiği dönemde fabrikadaki ve İzmir'deki yaşantıyı zihnimde canlandırırım. Bu terk edilmiş bina, ürkütücülüğü ve cazibesiyle fotoğraf ve filmle uğraşanları heyecanlandırıyor olsa gerek diye de düşünürüm.
Temeli Belçikalı Traction-Electricite şirketi tarafından atılan Alsancak'taki fabrikanın 1928'de devreye girmesiyle, kentte hayat değişmeye başlamış. Sokak aydınlatmasında hava gazından elektriğe geçilmiş, sonraki yıllarda ise atlı tramvayların yerini troleybüsler almış.
Kent tarihi ve kültüründe önemli bir yeri bulunan, yaklaşık 20 yıldır atıl durumda olan, Alsancak'taki fabrika, geçtiğimiz ay Özelleştirme İdaresi tarafından ihaleyle İzmir Büyükşehir Belediyesi'ne satıldı. İzmir'in yeni Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer'in seçim vaatleri arasında, bu yapıyı "kente kazandırıp Havagazı Fabrikası ile birlikte bir kültür vahası olarak konumlandırmak" yer alıyordu. Bu yönde ilk adım, sevindirici bir şekilde atılmış oldu.
Tarihi bir fabrikaya kültür-sanatla ilgili işlev kazandırmak denince, aklıma gelen iki örnek var. Biri Türkiye'den, diğeri ise Küba'dan.
Osmanlı Devleti'nin kent ölçekli ilk elektrik santrali olan Silahtarağa Elektrik Santrali, Macar Ganz Electric Company şirketi tarafından Haliç'te (İstanbul) kurulduğu 1914'ten 1983'e kadar kente elektrik sağlamış. Santral, 2004'te Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile yapılan protokol çerçevesinde İstanbul Bilgi Üniversitesi'ne tahsis edildi ve üç yıl süren renovasyonun ardından santralistanbul olarak kapılarını açtı.
Eğitim, kültür ve sanat merkezi olarak faaliyet gösteren santralistanbul, 20'nin üzerinde ulusal ve uluslararası sergiye ev sahipliği yapmış ve bu sergiler 500 binden fazla ziyaretçi çekmiş. Ayrıca mekanda düzenlenen festivaller, lansmanlar, konferanslar ve açık hava etkinlikleri de, birçok önemli uluslararası sanatçı ve düşünürü ağırlamış.
santralistanbul bünyesinde, Türkiye'nin ilk endüstriyel arkeoloji müzesi olan Enerji Müzesi, çağdaş sanat sergilerinin ve kültürel etkinliklerin gerçekleştirildiği Ana Galeri, yeme-içme mekanları ve İstanbul Bilgi Üniversitesi'nin eğitim binaları yer alıyor.
Küba'nın başkenti Havana'da 2014 yılında açılan "Küba Sanat Fabrikası" (Fábrica de Arte Cubano - FAC) ise, 1910'da inşa edilen bir yağ fabrikasının dönüştürülmesiyle oluşturulmuş. FAC binası, Kültür Bakanlığı Ulusal Popüler Müzik Merkezi'ne ait. Konseptin oluşturulması, küratoryel ve sanatsal yürütücülük ise, Havana doğumlu müzisyen X-Alfonso önderliğindeki farklı sanat alanlarında uzmanların sorumluluğu.
Disiplinler arası üretim laboratuvarı niteliğindeki FAC; tiyatro, müzik, dans, görsel sanatlar, moda, grafik tasarım ve mimarlık alanlarında sanatçıların çalışmalarını "kurtarma, destekleme ve tanıtma" ihtiyacıyla yola çıkmış. Misyonu, farklı sanat dalları arasındaki duvarları yıkmak, sanat dünyasının gösterişinden sıyrılıp tüm toplumu bir araya getirmek.
Kübalı gençlerin yanı sıra turistleri de çeken mekanda, Küba'da üretilen güncel sanatın örnekleri sunuluyor. Atölye çalışmaları, gösterimler, performanslar veya sergiler için gelenler, beş katlı binada yer alan farklı bar ve restoranlarda sosyalleşme, müzik dinleme ve dans etme olanağı da buluyor.
Mimarlar Odası İzmir Şubesi, mimarlık tarihi açısından önemli bir tasarım örneği olan Tarihi Elektrik Fabrikası ve çevresinin tasarlanması için ulusal öğrenci mimari fikir yarışması açtı. Son başvuru tarihi 7 Mayıs olan yarışmaya katılan tüm projeler, İzmir Mimarlık Merkezi'nde sergilenecek ve yarışma kitabında yer alacak.
Sunulacak fikirleri merak ediyor, tarihi binaya santralistanbul veya FAC örneklerindeki gibi güncel ve tüm toplumu kapsayan bir anlayışla, kültür-sanatla ilişkili bir işlev kazandırılmasını diliyorum.
Kültür-sanat alanı giderek daha dinamik bir hale gelirken, genç sanatçıların gerek üretim yapmak gerekse üretimlerini sunmak için mekan bulmakta zorlandığı kentimizde böyle bir projenin son derece isabetli olacağını düşünüyorum. Tarihi Elektrik Fabrikası'nın bulunduğu Umurbey Mahallesi'nde (Darağaç) yaşayan ve üreten, burada 2016'dan beri sergiler açan sanatçıların varlığı da, bu yönde bir projenin geliştirilmesine katkı sağlayacaktır.
